İşaretlerin Pedagojisi: Kısa Ama Yoğun

İşaretlerin İzinde - Emirdağ’dan Kelime Kelime Bir Yolculuk (01): İşaretlerin Pedagojisi: Kısa Ama Yoğun

(Kıymet duygusu nasıl vakit disiplinine dönüşür? ‘Aziz’ ve ‘Sıddık’ hitâbının kurduğu güven ve ünsiyet köprüsünden başlayalım.)

“Aziz, sıddık kardeşlerim!

Meyve'nin Dördüncü Mesele'sindeki bir hakikatin izâhını Eski Said'in âfaka bakmak damarıyla ve bana hizmet eden kâtibin Ramazân başlarında bayram alâmetini şarkta bir hâdisenin tesiriyle heyecanla demesi ve bu Ramazân-ı Şerîf’teki kıymettâr vakitleri radyonun mâlâyâniyâtıyla zâyi etmemesi için mânen kalbime kaç defa ihtar edildi ki o geniş ve karışık fırtınalı hakikatin kısaca zararlarını beyân eyle. Ben de gayet muhtasar bazı işaretler nevinde, Risale-i Nûr şâkirdlerinin meraklarını ta'dil etmek niyetiyle beyân ediyorum. Fakat hem mesele çok geniş, vaktim de dar, halim de perişan olmasından anlamasında zahmet çekeceksiniz, zekâvetinize güveniyorum.”

Emirdağ Lâhikası-I Sayfa: 56 - 58^{^[1]}

“Aziz, sıddık kardeşlerim!” - Hitâbın sesi, zemini ve terbiyesi

1) BİR CÜMLENİN KURDUĞU İKLİM

“Aziz, sıddık kardeşlerim!” sıradan bir selâm değil; metnin tonunu ilk anda kuran, okuru hem onurlandıran hem de sorumluluğa çağıran bir hitâp mimarisidir. “Aziz” ile muhatabın haysiyetine ve değere temas edilir; “sıddık” ile doğruluk ve sadâkatin ekseni çizilir; “kardeşlerim” ifadesi ise üslûbu hiyerarşik bir tebliğden yol arkadaşlığına taşır.^{^[2]} Böylece girizgâh, birazdan gelecek “merakı ta‘dil” ve “kıymetli vakitleri koruma” gibi öğütlerin zemini olur; okurla arasında davetkâr bir güven ve ünsiyet köprüsü (etos) kurar.^{^[3]}

2) KELİMELERİN İÇİ: “AZİZ” VE “SIDDIK”

Aziz: Türkçede “kıymetli, saygın; muazzez” anlamlarını taşır; etimolojik olarak Arapça ʿazīz köküne gider ve “güçlü, değerli” çağrışımlarını taşır.^{^[4]}
Sıddık (ṣiddīq): “Doğruluğun zirvesinde olan; sözü, niyeti ve fiili tutarlı kişi” mânasına gelir; İslâm ilim geleneğinde sıdk ahlâkı ve sıddîk mertebesi ayrıntılı biçimde açıklanmıştır.^{^[5]}
Kur’ân-ı Kerîm’deki kullanım: “يُوسُفُ اَيُّهَا الصِّدّ۪يقُ / Yûsufu eyyuhê’s-sıddîq(u)” hitâbı Hazret-i Yûsuf (as) için Yusuf sûresi 46. âyette geçer; meallerde genellikle “Yûsuf! Ey doğru sözlü kişi!” biçiminde çevrilir.^{^[6]} “Sıddîk” vasfı ayrıca Kur’ân-ı Kerîm’de bir mertebe/üstün nitelik olarak zikredilir: Hazret-i İbrâhim (as) için “sıddîkan nebiyyâ” (Meryem sûresi 41. âyet), Hazret-i İdrîs (as) için yine “sıddîkan nebiyyâ” (Meryem sûresi 56. âyet), Hazret-i Meryem (as) validemiz için “sıddîkah” (Mâide sûresi 75. âyet) ve genel bir rütbe adı olarak “sıddîkîn” (Nisâ sûresi 69. âyet).

Bu iki kelime, yalnız anlam vermekle kalmaz; seviye ve yön tayin eder: “Aziz” → değere saygı; “sıddık” → hakikate sadâkât. Bu yüzden hitâp, daha ilk cümlede okuru kıymet ve doğruluk eksenine yerleştirir.^{^[7]}

3) HİTÂBIN HEDEF KOYUCU BOYUTU: TASVİR DEĞİL, İNŞA

Bu hitâp yalnızca tanımlama yapmaz, aynı zamanda hedef koyar. Üstadımız, “siz böylesiniz” derken, “böyle olun ve böyle kalın” çağrısı yapar. Dil burada inşa edicidir: atfedilen kimlik, okurun davranışını o kimliğe doğru hizâlar.^{^[8]}

Yani: “Kıymetlisin” denilen kişinin vaktini kıymetle kullanma, “doğru sözlü” denilenin tutarlı davranma eğilimi artar. Bu, aynı zamanda normatif bir çerçevelemedir: “Ne yapılması gerektiği” zarâfetle işaret edilir; kişi sıdk normuna yaklaşır.^{^[9]}

“Kıymetlisin” denilenin vaktini kıymetle kullanma, “doğru sözlü” denilenin tutarlı davranma eğilimi artar.^{^[10]}

Bu aynı zamanda yapılması gerekeni gösteren toplumsal ölçü (injunctive norm) anlamına gelir; “Ne doğru kabul edilir?” sinyalini zarâfetle verir; kişi sıdk ölçüsüne yaklaşır.^{^[11]}

Bu durumda Muazzez Üstad’ımızın hitâbı yalnızca “siz böylesiniz” demekle kalmaz; bizden böyle olmamızı beklediğini de ilân eder. Yani kelime atfı, okurun kafasında hem bir kimlik hem de o kimliğe uygun beklenti oluşturur: “kıymetlisin” dendiğinde zamanını koruma; “doğru sözlüsün” dendiğinde sözünle fiilin tutarlılığı yönünde davranma eğilimi artar. Bu psikolojik işlev, kimliğe dayalı motivasyon ve normatif çerçevelemeyle açıklanabilir.^{^[12]}

4) NEDEN HEP BÖYLE BAŞLAR? (LÂHİKALAR BOYUNCA SÜREKLİLİK)

Barla, Kastamonu ve Emirdağ mektuplarında açılışta “Aziz, Sıddık Kardeşlerim” yahut yakın varyantlarının sıkça tekrarlandığını görürüz; bu, bir üslûp sâbitesinden ziyâde değer–rol pekiştirmesidir.^{^[13]} Hitâp, her defasında okura “kıymetli ve doğruluğa sebatkâr kardeş” kimliğini başta atfederek metne giriş motivasyonunu yükseltir.

5) HİTÂP İLE İÇERİK ARASINDAKİ BAĞ

İlk paragrafın ana maksadı, merakı ta‘dil etmek ve kıymetli vakitleri mâlâyâni meşguliyetlerden korumaktır. “Aziz” hitâbı, “kıymetli isen vaktin de kıymetlidir” çağrışımıyla özsaygıyı tetikler; “sıddık” vurgusu hakikate sadâkati öne çıkarır: “âfakın fırtınası” yerine tefekkürde sebât. Böylece hitâp, içerikteki uyarıların ahlâkî zeminini önceden kurar.^{^[14]}

Yani: “Aziz” ve “sıddık” hitâbı yalnızca nâzik bir selâm değildir; okuyucunun zihninde bir bekleyiş inşa eder: “seni kıymetli addediyorum, dolayısıyla vaktini kıymetle kullan; seni doğru kabul ediyorum, dolayısıyla sözünle davranışın bir olsun.” Bu atıf-beklenti (identity-cue + normatif sinyal) düzeyi, öğüdün duygusal zeminiyle birlikte pratik davranış değişikliğine kapı aralar — örneğin okur, kısa bir zaman dilimini tefekküre ayırmaya ya da bildirimlerini sınırlamaya daha istekli hâle gelir.

6) PSİKOLOJİK VE PEDAGOJİK ÇERÇEVE: İNCE BİR “HAZIRLAMA” SİSTEMİ

Bu hitâp modern öğrenme–psikoloji bulgularıyla da uyumludur:

Kimlik-temelli motivasyon (Identity-Based Motivation): İnsana atfedilen kimlik, davranışı o kimliğe doğru çeker. “Aziz / Sıddık” çerçevesi, okuru “kıymetli ve doğruluğa sâdık kardeş” kimliğine en başta yerleştirerek metni o kimlikle okuma eğilimini artırır.^{^[15]}

Yani: Birine “sen dürüst birisin” derseniz, dürüst davranma ihtimali artar; “kıymetlisin” derseniz, vaktine kıymet verme motivasyonu yükselir.^{^[16]}

Özerklik destekleyen dil (Self-Determination Theory): “Kardeşlerim” söylemi, emredici değil davetkâr bir tondur; özerklik–yeterlik–ilişki ihtiyaçlarını destekleyen bu üslûp içsel motivasyon ve dikkati besler.^{^[17]}

Yani: Emir değil dâvet, okurun “Bu doğru yolu benimsiyorum.” demesini kolaylaştırır; dikkat dağılmak yerine toplanır.^{^[18]}

Normatif çerçeveleme (injunctive norm): “Sıddık” vurgusu, neyin yapılmasının uygun sayıldığını gösteren bir toplumsal ölçü (injunctive norm) kurar; “doğru olan budur” sinyalini verir.^{^[19]}

Yani: “Biz doğru söyleriz ve sözümüzle fiilimiz birbirini tutar.” duygusu, davranışı doğruya yakın çeker.^{^[20]}

Ön-düzenleyici işaret (advance organizer): Açılış hitâbı, metni okumak için bir ön-çerçeve (advance organizer) işlevi görür; bu tür düzenleyiciler, anlamayı ve kalıcılığı artırabilir.^{^[21]}

Yani: Önce çerçeve, sonra ayrıntı –okur parçaları nereye koyacağını bilir; anlam yerine oturur ve daha iyi hatırlanır.^{^[22]}

Kısacası: Tek bir hitâp cümlesi kimlik kurar, özerkliği destekler, normu hatırlatır ve metni çerçeveler; böylece çağrı kalbe yakın temas eder^{^[23]}

7) OKURA PRATİK: “AZİZ VE SIDDIK OKUMA” PROTOKOLÜ

Bu hitâbın bize kazandırdığı yüksek ahlâkî kimliği günlük hayatımıza nasıl taşıyabiliriz? İşte bir eserden bir metin okurken, sosyal medya gibi ortamlardan okumalar yaparken veya videolar izlerken zihnimizi ve kalbimizi hazırlamak, maruz kaldığımız içerikten en yüksek faydayı almak ve öğrendiklerimizi hayata geçirmek için üç adımlık pratik bir metot. Amaç, bilgiyi amele, kıymet duygusunu vakit disiplinine, sıdk iddiasını ise tutarlılığa dönüştürmektir.

Muradımız: haklı görünmek değil; huzurla hakka yakın durmak.

1. Adım: Niyet (Okumaya veya İzlemeye Başlarken - 10 saniye)
- Ne yapmalı? Okumaya veya izlemeye başlamadan önce kısa bir an durup içimizden şu cümleyi tekrar edelim: “Azizliğimi (değerimi) zâyi etmemek ve sıddık (doğruluğa sâdık) vasfını korumak için okuyor/izliyorum.” ^{^[24]} (Kimlik çapasını aktive eder; IBM^{^[25]}).
- Neden? Bu niyet cümlesi, bize atfedilen “değerli ve sadık olma” kimliğini zihnimizde canlandırır. Bu kimliği hatırlayarak bir içeriğe başlamak, onu daha derin bir dikkat ve sorumlulukla anlamamıza yardımcı olur.
2. Adım: Zihinsel Notlar (Okuma veya İzleme Esnasında - 2 dakika)
- Ne yapmalı? İçeriği tüketirken aklımızda iki temel soru olsun ve cevaplarını düşünelim^{^[26]} (SDT’nin^{^[27]} özerklik–yeterlik vurgusuyla uyumlu):

1. Bu içerik, doğruluk ve sadâkatimde bugün hangi küçük adımı atmamı istiyor?
2. Vaktimin kıymetini korumak için bugün yapabileceğim tek somut değişiklik ne olabilir?

- Neden? Bu sorular, karşılaştığımız soyut fikirleri somut ve kişisel eylemlere dönüştürmemizi sağlar. Kendi hayatımıza dâir pratik kararlar almamızı teşvik ederek süreci pasif bir bilgi alımından aktif bir dönüşüm sürecine taşır.
3. Adım: Kapanış Özeti (Okuma veya İzleme Bittikten Sonra - 1 dakika)
- Ne yapmalı? Okumayı veya izlemeyi bitirince, içeriğin anahtar kavramlarını zihnimizde üç satırda özetleyelim^{^[28]} (Ön-çerçevenin pekişmesi; AO^{^[29]}):
  - “Aziz” → Değere saygı duymayı hatırlatır.
  - “Sıddık” → Davranışta tutarlı olmayı hatırlatır.
  - “Kardeşlerim” → Bu yolda yalnız olmadığımızı hatırlatır.
- Neden? Bu kısa tekrar, içeriğin ana çerçevesini zihnimizde pekiştirir. Öğrendiğimiz temel ilkelerin unutulmasını engeller ve uzun vâdede kalıcı bir anlayış inşa eder.

SONUÇ

Muazzez Üstadımız Bediüzzaman Hazretleri’nin “Aziz, sıddık kardeşlerim!” hitâbı, dilsel zarâfeti yön verici bir strateji ile birleştirir: kelimeler, okuyucunun değer duygusunu ve doğruluk istidadını uyandırmakla kalmaz; hedef ve istikamet de verir. Böylece mektubun merkezindeki “merakı ta‘dil” ve “kıymetli vakitleri muhafaza” çağrısı, kimliği inşa eden bir zeminde kalbe yakın temas eder.^{^[30]}

Bir sonraki yazı: ÇEKİRDEĞİN İÇİNDEKİ UFUK

Bir külliyâttan seçilmiş tek bir nüve: o küçük hakikat nasıl büyük mânâlara kapı aralar; “merak”, “vakit” ve “vazife” bağlamında pratik ne demektir - birlikte keşfedeceğiz.

Yeniden buluşmak duâsıyla, Allah’a emanet olunuz.

NOTLAR VE KAYNAKÇA:

^{^[1]} Nûrsî, B. S. (1989). Risale-i Nûr Külliyâtı (Emirdağ Lâhikası-I). İstanbul: Envar Neşriyât.

^{^[2]} Sorularla Risale. (2024, October 14). “Eski Said'in âfâka bakmak damarıyla ve bana hizmet eden kâtibin Ramazan başlarında bayram alâmetini şarkta bir hâdisenin tesiriyle heyecanla demesi…” Şarktaki hadise nedir? https://sorularlarisale.com/eski-saidin-afaka-bakmak-damariyla-ve-bana-hizmet-eden-katibin-ramazan-baslarinda-bayram-alametini-sarkta-bir-hadisenin

^{^[3]} Sorularla Risale. (2024, October 14). “Eski Said'in âfâka bakmak damarıyla ve bana hizmet eden kâtibin Ramazan başlarında bayram alâmetini şarkta bir hâdisenin tesiriyle heyecanla demesi…” Şarktaki hadise nedir? https://sorularlarisale.com/eski-saidin-afaka-bakmak-damariyla-ve-bana-hizmet-eden-katibin-ramazan-baslarinda-bayram-alametini-sarkta-bir-hadisenin

^{^[4]} Nişanyan, S. (2025). Nişanyan Sözlük: “aziz” maddesi. https://www.nisanyansozluk.com/ (Erişim: 29.09.2025).

^{^[5]} Türkiye Diyanet Vakfı. (t.y.). TDV İslâm Ansiklopedisi – “Sıddîk”, “Sıdk”, “Azîz (esmâ-i hüsnâ)” maddeleri. https://islamansiklopedisi.org.tr/ (Erişim: 29.09.2025).

^{^[6]} Diyanet İşleri Başkanlığı. (t.y.). Kur’an meâli (PDF). https://webdosya.diyanet.gov.tr/ (Erişim: 29.09.2025).

^{^[7]} Türkiye Diyanet Vakfı. (t.y.). TDV İslâm Ansiklopedisi – “Sıddîk”, “Sıdk”, “Azîz (esmâ-i hüsnâ)” maddeleri. https://islamansiklopedisi.org.tr/ (Erişim: 29.09.2025).

^{^[8]} Oyserman, D. (2009). Identity-based motivation: Implications for action-readiness, procedural-readiness, and consumer behavior. Journal of Consumer Psychology, 19(3), 250–260.

^{^[9]} Cialdini, R. B., Reno, R. R., & Kallgren, C. A. (1990). A focus theory of normative conduct: Recycling the concept of norms to reduce littering in public places. Journal of Personality and Social Psychology, 58(6), 1015–1026.

^{^[10]} Oyserman, D. (2009). Identity-based motivation: Implications for action-readiness, procedural-readiness, and consumer behavior. Journal of Consumer Psychology, 19(3), 250–260.

^{^[11]} Tankard, M. E., & Paluck, E. L. (2016). Norm perception as a vehicle for social change. Social Issues and Policy Review, 10(1), 181–211.

Legros, S., & Cislaghi, B. (2019). Mapping the social norms literature: An overview of reviews. Perspectives on Psychological Science, 14(6), 1–18.

Cislaghi, B., & Legros, S. (2020). Gender norms and social norms. Sociology of Health & Illness, 42(8), 1823–1841.

Wenzel, M. (2024). The power and pitfalls of social norms. Annual Review of Psychology, 75, 1–27.

^{^[12]} Oyserman, D. (2015). Identity-based motivation. Institute for Social Research (özet derleme).

Cialdini, R. B., Reno, R. R., & Kallgren, C. A. (1990). A focus theory of normative conduct: Recycling the concept of norms to reduce littering in public places. Journal of Personality and Social Psychology, 58(6), 1015–1026.

^{^[13]} Sorularla Risale. (2024, October 14). “Eski Said'in âfâka bakmak damarıyla ve bana hizmet eden kâtibin Ramazan başlarında bayram alâmetini şarkta bir hâdisenin tesiriyle heyecanla demesi…” Şarktaki hadise nedir? https://sorularlarisale.com/eski-saidin-afaka-bakmak-damariyla-ve-bana-hizmet-eden-katibin-ramazan-baslarinda-bayram-alametini-sarkta-bir-hadisenin

^{^[14]} Türkiye Diyanet Vakfı. (t.y.). TDV İslâm Ansiklopedisi – “Sıddîk”, “Sıdk”, “Azîz (esmâ-i hüsnâ)” maddeleri. https://islamansiklopedisi.org.tr/ (Erişim: 29.09.2025).

Diyanet İşleri Başkanlığı. (t.y.-a). Kur’an Yolu Tefsiri – Yûsuf 45–46. https://kuran.diyanet.gov.tr/ (Erişim: 29.09.2025).

^{^[15]} Oyserman, D. (2009). Identity-based motivation: Implications for action-readiness, procedural-readiness, and consumer behavior. Journal of Consumer Psychology, 19(3), 250–260.

Oyserman, D. (2015). Identity-based motivation. Institute for Social Research (özet derleme).

^{^[16]} Oyserman, D. (2015). Identity-based motivation. Institute for Social Research (özet derleme).

^{^[17]} Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2000). Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development, and well-being. American Psychologist, 55(1), 68–78.

Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2017). Self-Determination Theory: Basic Psychological Needs in Motivation, Development, and Wellness. New York: Guilford Press. (Yayıncı sayfası).

^{^[18]} Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2017). Self-Determination Theory: Basic Psychological Needs in Motivation, Development, and Wellness. New York: Guilford Press. (Yayıncı sayfası).

^{^[19]} Tankard, M. E., & Paluck, E. L. (2016). Norm perception as a vehicle for social change. Social Issues and Policy Review, 10(1), 181–211.

Legros, S., & Cislaghi, B. (2019). Mapping the social norms literature: An overview of reviews. Perspectives on Psychological Science, 14(6), 1–18.

Cislaghi, B., & Legros, S. (2020). Gender norms and social norms. Sociology of Health & Illness, 42(8), 1823–1841.

Wenzel, M. (2024). The power and pitfalls of social norms. Annual Review of Psychology, 75, 1–27.

^{^[20]} Tankard, M. E., & Paluck, E. L. (2016). Norm perception as a vehicle for social change. Social Issues and Policy Review, 10(1), 181–211.

^{^[21]} Bryce, T. G. K. (2023). Ausubel’s meaningful learning re-visited. Frontiers in Education, 8, 111–130.

Mayer, R. E. (2024). The past, present, and future of the Cognitive Theory of Multimedia Learning. Educational Psychology Review, 36(1), 1–27.

^{^[22]} Mayer, R. E. (2024). The past, present, and future of the Cognitive Theory of Multimedia Learning. Educational Psychology Review, 36(1), 1–27.

^{^[23]} Tankard, M. E., & Paluck, E. L. (2016). Norm perception as a vehicle for social change. Social Issues and Policy Review, 10(1), 181–211.

Bryce, T. G. K. (2023). Ausubel’s meaningful learning re-visited. Frontiers in Education, 8, 111–130.

Mayer, R. E. (2024). The past, present, and future of the Cognitive Theory of Multimedia Learning. Educational Psychology Review, 36(1), 1–27.

^{^[24]} Oyserman, D. (2009). Identity-based motivation: Implications for action-readiness, procedural-readiness, and consumer behavior. Journal of Consumer Psychology, 19(3), 250–260.

^{^[25]} IBM, şirket adı değil; psikolojideki Identity-Based Motivation’ın kısaltmasıdır. Türkçesiyle Kimlik-Temelli Motivasyon (KTM) demek uygun.

Kısaca: İnsan, kendini nasıl gördüğüne uygun davranmaya meyleder. Bir kimlik (ör. “dürüst biriyim”, “kıymetime dikkat ederim”) zihinde aktive olunca, kişi o kimliğe yakışır eylemleri seçmeye, zorlukları “önem işareti” olarak yorumlamaya ve o kimliğe uygun yöntemleri kullanmaya daha yatkın olur.

Yani: “Sen dürüst birisin.” mesajı → dürüst davranma ihtimalini yükseltir.

^{^[26]} Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2000). Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development, and well-being. American Psychologist, 55(1), 68–78.

^{^[27]} SDT kısaltması Self-Determination Theory’nin kısaltmasıdır; Türkçede en yaygın karşılıkları Öz-belirleme teorisi (ya da Kendini Belirleme Teorisi)dir. Teorinin kurucuları Edward L. Deci ve Richard M. Ryan’dır.

SDT, insanın içsel motivasyonunun ve sağlıklı gelişiminin üç temel psikolojik ihtiyaca bağlı olduğunu söyler:

Özerklik (autonomy): Kişinin seçtiğini hissetmesi, “bana dayatılmadı” duygusu.
Yeterlik (competence): “Bunu yapabiliyorum, ilerliyorum” duygusu.
İlişki/Aidiyet (relatedness): Değer verildiğini ve bağ kurduğunu hissetmesi.

Bu üç ihtiyaç karşılandıkça, kişi kendi rızasıyla, daha kalıcı ve derin bir motivasyonla davranır.

^{^[28]} Bryce, T. G. K. (2023). Ausubel’s meaningful learning re-visited. Frontiers in Education, 8, 111–130.

Mayer, R. E. (2024). The past, present, and future of the Cognitive Theory of Multimedia Learning. Educational Psychology Review, 36(1), 1–27.

Urton, K., et al. (2025). Effects of graphic organizers on outcomes for K-12 students: A meta-analysis. Exceptionality, 33(2), 1–24.

^{^[29]} AO, Advance Organizer’ın kısaltmasıdır; Türkçede en uygun karşılık “ön-düzenleyici (ön-çerçeve)”dir.

Ön-düzenleyici, asıl içeriğe geçmeden bir üst düzey çerçeve vererek okurun zihnindeki mevcut şemaları uyandıran ve yeni bilgiyi o şemalara bağlayan kısa bir giriş unsurudur. Özet ya da “spoiler” değildir; daha soyut bir iskelet verip gelecek ayrıntıları “tutanağa” bağlar.

Yani: Önce çerçeve, sonra ayrıntı. Çerçeve, ayrıntıların nereye oturacağını gösteren kroki gibidir.

^{^[30]} Oyserman, D. (2015). Identity-based motivation. Institute for Social Research (özet derleme).