Bütün sanatlar kutsaldan doğdu. Somut olan ve somut olmayan bütün sanatlar. Resim. mimari, heykel, el sanatları gibi plastik sanatlar ile musiki gibi soyut sanatların hepsi kutsaldan çıktı. Göbekli Tepe galip ihtimalle bir mabet, bir ibadethane. “T” biçimli dikili taşlar ve onların üzerinde kabartma tekniğinde yapılan bütün motifler genellikle dini içerikli. Kazıma tekniği ile yapılan ve Anadolu’nun bilinen en eski resmi olan kadın doğum sahnesi yine dini içerikli.

Tarih boyunca somut sanatların en önemlisi olan mimari kutsalın emrinde diğer plastik sanatların hemen hepsi ise mimarinin emrinde. Resim ve heykel gibi sanatlar son dönemlere kadar mimarinin tamamlayıcı bir parçasıydı. Zamanın donmuş hali olan mimari de son dönemlere kadar kutsalın, yani dinin bir parçasıydı. 

Mimari avama hitap ederken musiki havassa hitap eder. Bütün sanatlar musikinin peşindedir der Tanpınar. Belki de onun için Haşim şiiri tarif ederken “şiir söz ile musiki arasında sözden ziyade musikiye yakın mutavassıt bir lisandır” der. Çünkü musiki soyutlama özelliği itibariyle kutsala en yakın sanattır. Birçok dini ritüelin musiki eşliğinde icra edilmesinin nedeni bu.

Namazda surelerin Arapça okunması, güzel sese ve kıraate önem verilmesi, teganni gibi şeyler bu müphem manaya dokunmak ve bu manayı yakalamak için. Kutsal, yani metafizik, yani din olmasaydı bugün sanat dediğimiz şey de olmazdı diyebiliriz. Bizans sanatı Hıristiyanlığın bir tezahürü, İslam sanatı İslam’ın bir tezahürü, Uzakdoğu sanatı Hinduizm ve Budizm’in bir tezahürü…

Sanatlar aydınlanma ile bağımsızlığını kazanınca, yani kutsaldan kopunca değersizleştiler, anlamdan soyutlandılar. Kilise, cami ve onlara bağlı sanatların tek başlarına bir anlamları yok. Onlara anlam katan bağlı oldukları kutsallar, inançlar. Onun için müze teşhir salonlarında parça parça sergilenen eserler ölüdür. Ve  yine onun için müzeler modern insanın mabedidir.

Modernlik neden mazideki gibi bir sanat üretemiyor? Çünkü kutsalını kaybetti modernlik. Kutsal kaybedilince her şey kaybediliyor. Tarihteki toplumların hepsi ateist veya deist olsaydı bugün günümüze başta Göbekli Tepe olmak üzere hiçbir tarihi-kutsal mekan kalmayacaktı belki. Bu mana için bile olsa iyi ki dinler varmış demek gerekir.