Avrupa Birliği (AB) Dış İlişkiler Servisi (EEAS) Genel Sekreteri Helga Schmid haziran ayında, INSTEX adındaki para transfer sisteminin hayata geçtiğini, ilk para transferinin yapıldığını duyurdu.

Bu, SWIFT yani Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication sistemi gibi finansal işlemler yapılabilmesine olanak sağlayan bir sistemdi.

İran’a yaptırımlardan sonra gelen hamle

Avrupa’nın hamlesi, ABD’nin İran ile nükleer anlaşmadan çekilmesinin ardından geldi.

ABD Başkanı Donald Trump, selefi Barack Obama tarafından 2015 yılında İngiltere, Almanya, Fransa, Rusya ve Çin ile birlikte imzalanan nükleer anlaşmadan, 8 Mayıs 2018'de çekilmişti. Bu karardan sonra ABD yönetimi, 8 Mayıs'ta nükleer anlaşmadan tek taraflı çekilmesinin ardından İran'a yaptırım paketlerini aşamalı olarak devreye sokmuştu.

ABD'nin anlaşmadan çekilmesinin ardından Tahran yönetimini nükleer anlaşmada tutmak isteyen AB, petrolü de kapsayacak şekilde İran'la ticareti kolaylaştırmak ve Avrupalı şirketleri ABD'nin yaptırımlarından korumak için eylülde yeni bir ödeme mekanizması geliştirildiğini açıklamıştı.

AB ve İran arasında yeni ödeme mekanizması kuruluyor

Peki bu sistemler ne demek?

SWIFT, 1970’li yıllarda kurulmuş bir bankalar arası haberleşme sistemi. 200’den fazla ülkede 10 binden fazla finansal kurum SWIFT üyesi. SWIFT sisteminde para transferlerini ABD izleyebiliyor.

ABD’nin İran’a yönelik yaptırımlarından sonra İran bankaları bu sistemden çıkarıldı.

Bunun üzerine Avrupa Birliği harekete geçti. Almanya, Fransa ve İngiltere, INSTEX (Instrument in Support of Trade Exchanges) adında ve SWIFT’e alternatif bir sistem oluşturdu.

Almanya, Fransa ve İngiltere'den İran'a "Instex"li ödeme

ABD’nin izleyemediği AB ülkelerinin hayata geçirdiği bu sistemde, ABD doları kullanılmayacak. Şu aşamada gıda, ilaç ve tıbbi malzemelerin alışverişi için finansal işlemler yapılabiliyor. İran henüz buradan petrol satamıyor.

TRT Haber’e konuşan İstanbul Medipol Üniversitesi Öğretim Üyesi ve Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı (SETA) Ekonomi Araştırmacısı Doç. Dr. Mevlüt Tatlıyer, sistemlerle ilgili şu bilgileri verdi:

"SWIFT, 1970’li yıllarda kurulmuş bir bankalar arası haberleşme/mesajlaşma sistemidir. Bu sistemden önce uluslararası para transferleri güvenlik seviyesi oldukça düşük ve yavaş olan Telex ile yürütülmekteydi. SWIFT sistemi ile birlikte hızlı ve oldukça güvenli bir sisteme geçilmiş oldu. SWIFT’e üye olan banka ve ülke sayısı zaman içinde hızla arttı. Bugün 200’den fazla ülkede 10 binden fazla finansal kurum SWIFT’e üyedir. Belirtmek gerekir ki SWIFT ile direkt olarak para transferi yapılmaz, 'ödeme emri' geçilir.

"İran, sistemin geliştirilmesini bekliyor"

Unutulmaması gerekir ki SWIFT özel bir kurumdur ve bankalar ile arasında ticari bir ilişki vardır. Bununla birlikte, SWIFT kurumu üzerinde ABD’nin ciddi bir ağırlığı bulunmaktadır. Hatırlanacağı üzere, ABD İran’a karşı çok kapsamlı yaptırımlar uygulamış ve diğer ülkelerin de bu konuda kendisini takip etmesini dayatmıştı. İşte, SWIFT kurumunun ABD’nin isteğiyle İran bankalarını kendi sisteminden çıkarması, söz konusu yaptırımların uygulanmasında oldukça kritik bir öneme sahip olmuştur. Zira, söz konusu sisteme erişimi olmayan İranlı bankaların başka ülkelerden/ülkelere ödeme alması/yapması çok zorlaşmıştı.

Avrupa Birliği 2018’in sonlarında ABD’nin İran’a karşı uygulamış olduğu yaptırımları kendisinin uygulamayacağını deklare etmişti. (Yine de belirtmek gerekir ki birçok Avrupa şirketi ABD’nin gazabından korkarak İran’la olan ticaretlerini sonlandırmıştı.) İranlı bankalar SWIFT sisteminden çıkarıldığı için de İranlı yapılacak ticarette SWIFT’e alternatif bir sistem oluşturulması gerekiyordu. Bu amaçla yine bir ödeme sistemi olan INSTEX, Almanya, Fransa ve Britanya’nın ortaklığında kuruldu ve geçtiğimiz günlerde faaliyete geçti. Fakat, şu aşamada bu sistem üzerinden gıda, ilaç ve tıbbi malzemelerin alışverişine dönük finansal işlemler gerçekleştirilebiliyor. Petrolü henüz bu sistem üzerinden satamayan İran ise sistemin genişletilmesini bekliyor."

INSTEX, ABD dolarının etkisini azaltabilir mi?

AB, İran ile ticari ilişkileri geliştirmek ve doğrudan ticaret istiyor. 

INSTEX'in, Avrupa dışı 3’üncü ülkelere açılması da söz konusu. 

Doç. Dr. Mevlüt Tatlıyer’e göre, sistemin istenilen ivmeyi yakalaması durumunda, ABD dolarının küresel gücü zayıflayabilir. ABD'nin başta İran'a olmak üzere yaptırımları "boşa çıkabilir".

"Bildiğimiz gibi ABD doları küresel rezerv para birimi. ABD’nin küresel ekonomi üzerinde çok ciddi bir ağırlığa sahip olduğu 1950’li yıllarda söz konusu statüsüne kavuşan ABD doları, 1970’li yıllarda kurulan ve genel olarak ABD kontrolünde olan SWIFT ile birlikte küresel hegemonyasını perçinledi. Fakat, 1950’lerden bu yana ABD’nin küresel ölçekteki göreceli gücünde ciddi bir gerileme oldu. Piyasa kuruna göre, ABD ekonomisi küresel ekonominin 1950’de yüzde 40’ına tekabül ediyordu. Bugün ABD’nin payı yüzde 24’e kadar gerilemiş vaziyette. Hatta, satın alma gücü paritesine göre bugün dünyanın en büyük ekonomisi ABD değil Çin. Dolar, ABD’nin eksende olduğu tek kutuplu bir dünyanın uluslararası rezerv para birimidir. Şu halde, dünya giderek çok kutuplu bir hal almaya başladığından dolar da giderek zayıflayacak ve eninde sonunda uluslararası rezerv para birimi olma özelliğini yitirecektir. INSTEX gibi bir sistemin çıkışı da söz konusu dönüşümün ufak bir dışa vurumundan ibarettir. INSTEX sistemi işlerlik ve yaygınlık kazanması durumunda ABD dolarının küresel pozisyonunu zayıflatacaktır. Sadece Avrupalı değil aynı zamanda Asyalı ülkelerin de ağırlığının olacağı bir INSTEX sisteminin gelecekte oldukça yaygınlaştığını ve SWIFT’e bir alternatif olduğunu görebiliriz."

İran'a yaptırımlar etkilenir mi?

"INSTEX sistemi işlerlik kazanırsa ABD’nin yaptırımları ciddi anlamda boşa çıkmış olacaktır. Zaten bu yüzden, ABD yönetimi INSTEX sisteminin kurulmasına ateş püskürmektedir."

Türkiye, INSTEX'e üye olabilir mi? 

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan birçok kez "yerli ve milli para ile doların egemenliğine son verilmesi" vurgusu yapmıştı

Haliyle bu son gelişmeleri yakından izleyenler arasında Türkiye de var. 

Peki Türkiye, INSTEX'e üye olabilir mi? Araştırmacı Mevlüt Tatlıyer, şu yanıtı veriyor:

"Türkiye INSTEX’e üye olabilir ve olmalıdır da. Hatta, bu sistemin genişletilerek sadece İran ile olan karşılıklı ticarette değil, aynı zamanda bütün üye ülkelerin birbirleriyle olan ticaretlerinde kullanılması oldukça iyi olacaktır. Bu durum, doların gücünü azaltacak ve yerel para birimlerini belirli ölçüde güçlendirecektir."