Değerli dostlar! Bu yazımızda Müküslü Hamza Ağabey’in İşarat-ül İ’caz’ı neşri ile onun ve Bediüzzaman Said Nursi’nin Kürdistan Teali Cemiyeti ile olan ilişkisini incelemeye çalışacağız inşaallah.

Müküslü Hamza, Birinci Dünya Savaşı sonrası İstanbul’a dönmüştür. Üstad da bu sıralarda Rusya’dan esaretten dönmüştür. Müküslü Hamza’nın İstanbul’da yaptığı ilk iş, savaş öncesi katipliğini yapıp, neşre hazırladığı İşarat’ül İ’caz’ı matbaada bastırmak olur. Risale-i Nur Enstitüsü bu konuda şu bilgiyi aktarıyor: “Müküslü Hamza 1918 yazında İşârâtü’l-İ’câz’ı yayına hazırlamıştır. Kitabın basımı için gerekli olan kâğıt, dönemin Osmanlı Harbiye Nazırı olan Enver Paşa tarafından karşılanmıştır. Said Nursî’nin kendisi, bu yardımı bizzat istememiş, Enver Paşa’nın ısrarı sonucu kabul etmiştir.¹ Savaştan önce yazılan nüshayı küçük kardeşi Abdülmecid Nursi muhafaza etmiştir.”

İşarat-ül İ’caz’ın neşir hikayesini Abdülkadir Badıllı Ağabey şu şekilde anlatır: “Hz. Üstad –kuvvetli bir tahmin ile– İŞARAT-ÜL İ’CAZ’I telgrafla Diyarbekir’deki kardeşi Molla Abdülmecid’den istetmiş, Molla Abdülmecid de, onu yeğeni Abdurrahman’la İstanbul’a göndermiştir. Eser İstanbul’a ulaşınca da, Hz. Müellif onu okuyup, dikkatlice tashihini yaptıktan sonra; biraderzadesi merhum Abdurrahman ve talebesi merhum Molla Hamza gibi iki fevkalade zeki ve mümtaz âlimlerin nezaretleri altında tab’ettirmiştir. Tab’edilip kitap olarak piyasaya çıkınca da; MEŞİHAT-I İSLÂMİYE DAİRESİ tarafından Osmanlı Ülkesi Müftülüklerine birer nüsha gönderilmiştir.”²

Müküslü Hamza’nın ilk yirmi sayısının müdürü ve imtiyaz sahibi olduğu Kürdistan Teali Cemiyeti’nin yayın organı olan Jîn Dergisinin³ 8. sayısında kendisinin yayıma hazırladığı Said Nursî’nin “İşârâtü’l-İ’câz” adlı eserinin ilânı vardır. İlan daha sonraki Jîn’in çeşitli sayılarında da yayınlanmıştır. Adı geçen ilân şöyledir: “Darü’l-Hikmeti’l-İslâmiye aza-i kirâmından ve Kürdistan ulema-i meşhuresinden Bediüzzaman Said Kürdî Hazretlerinin telifatından ‘İşârâtü’l-İ’câz fî Mezanni’l-İ’câz’ nâmındaki tefsir-i şerifi mevki-i intişâre vaz’edilerek Şark Kütüphanesinde satılmaktadır. Müntesibîn-i ilmin birer dane edinmesi tavsiyesini vazife addederiz.”⁴

Müküslü Hamza, Abdurrahman Nursi ile beraber neşrettikleri İşarat-ül İcaz’a zeyl olarak ‘Bediüzzaman Sa’id-i Kürdi’nin Tercüme-i Halinden Bir Hülasadır’ adlı Üstad’ın biyografisini de eklerler. Bu biyografiye dair araştırmacı-yazar Bilal Tunç şu bilgileri verir: “Hz. Üstâd’ın ilk talebelerinden Müküslü Hamza tarafından te’lîf edilmiş ilk Bedîüzzamân Târihçesi. 1918 sonlarına doğru. İşârât-ül İ‘câz’a zeyl olarak neşredilmiş. 1 ara-kapak sayfası, 1 boşuyla berâber 7 sahîfeden ibâret. Kısalığından ötürü olsa gerek, müellifi; “Tercüme-i Hâl” olarak adlandırmış. Bedîüzzamân araştırmacıları/yazarları için mürâcaat edilmesi gereken “ilk kaynak.”⁵

Bu esere Envar Neşriyat Asarı Bediiyye, Tenvir Neşriyat İçtima-i Reçeteler-2, Zehra Yayıncılık İçtima-i Dersler kitaplarında yer vermişlerdir. Maalesef Yeni Asya Neşriyat Eski Said Dönemi Eserleri, Sözler Yayınevi de İlk Dönem Eserleri adlı kitaplarda bu Tarihçe’ye yer vermemişlerdir. Bu yayınevlerinin de ilgili eseri neşretmelerini Müküslü Hamza Ağabeye bir vefa borcu olarak bekliyoruz.

Müküslü Hamza’yı 1918 yılında Üstad ile beraber Kürdistan Teali Cemiyeti’nin kuruluşunda görüyoruz. Cemiyetin kuruluş tarihi Dr. Bilal Altan’ın verdiği bilgiye göre 17 Kânûn-ı evvel sene 1334’dür [17 Aralık 1918].⁶ Bu cemiyete Osmanlı bürokrasisinde yer alan hemen hemen tüm Kürt Paşa, vali, kumandan, hukukçu, âlimler ile büyük bir kısmı İstanbul’da bulunan Kürt aşiret reisleri, esnaflar, gazeteciler, yazarlar, şairler üye olmuşlardır. Cemiyet, yasal bir kuruluş olup, Kürtler ile ilgili konularda Osmanlı hükümetlerince muhatap kabul edilmiştir.

Osmanlı bürokrasisinden bu cemiyete üye olan bazı meşhurlar şunlardır. Seyyid Abdulkadir Efendi (Şurayı Saltanat Reisi), Liceli Kürdizade Ahmed Ramiz (Divanı Harbi Örfi’nin Naşiri), Dr. Mehmet Şükrü Sekban (Yüzbaşı Askeri Tabib), Muhittin Nami (Muş Mebusu), Mevlanzade Rıfat (Serbesti Gazetesi Sahibi), Şükrü Baban (İktisat Prof), Kürt Cakacı Hamdi Paşa (Bahriye Nazırı), Ferik Fuat Paşa, Ferik Hamdi Paşa, Mehmet Emin Bey (Askeri Kaymakam), Kürt Mustafa Paşa (Divanı Harp Mahkemesi Başkanı), Miralay Halid Bey, Müşir Damat Zülküf Paşa, Şeyh Safvet Efendi (Meclisi Meşayih Başkanı, Urfa Mebusu), İlyas Sami (Muş Mebusu), Mustafa Zihni Paşa (Hicaz Valisi), Şeyhülislam Haydarizade İbrahim Efendi, Halil Fahri (Polis Müdürü), Ali Rıza (Şeyh Said’in oğlu), Babanzade İsmail Hakkı (Bağdat Mebusu) vs.

Bediüzzaman Said Nursi’nin dost ve talebeleri olarak bu cemiyete üye olanların bir kısmı da şunlardır: Kürdizade Ahmed Ramiz (Divanı Harbi Örfi kitabının Naşiri), Mutkili Halil Hayali, Müküslü Hamza (Jin Dergisi Mesul Müdürü), Seyyid Şefik Arvasi (Kürdistan Gazetesi Baş Yazarı), Mehmed Mihri Hilav (Bediüzzaman’ın Avukatı), Abdürrahim Zapsu, Seyyid Abdülkadirzade Seyyid Abdullah vs.⁷

Bediüzzaman’ın bu cemiyete üye olduğuna dair çok sayıda resmi belge ve hatıra yazarlarının verdiği bilgiler mevcuttur. Resmi belge olarak Türkiye Cumhuriyeti Trabzon Vilayeti Polis Müdiriyeti Aded 1556/151, 2 Ağustos 1340 tarih ve 191 nolu Emirname’de Mefsuh Kürd Teali Cemiyeti azasından meşhur Said-i Kürdi olarak adı geçiyor. Belgenin Başbakanlık Cumhuriyet Arşivindeki belge numarası 12512-23-1 dir.⁸ Bilal Altan da Bediüzzaman’ın bu cemiyeti üyeliğine dair şu belge numarasını veriyor: TİTE, Kutu No: 310, Gömlek No: 68, Belge No: 68001.⁹

Bir diğer belgeye yine Ahmet Akgündüz hoca yer veriyor. Belgede açık bir şekilde Molla Said Bediüzzaman yazıyor. Belgenin resmi kaydı şu şekildedir: “BCA/Said-i Nursi_14_12/12511 Kürt Teali Cemiyeti/12511-13.¹⁰ Akgündüz hocanın yayınladığı bir diğer bilgi ve belge ise zamanın Vakit Gazetesi’nin 19 Mayıs 1925 tarihli nüshasında İstiklal Mahkemesi Müdde-i Umumisi Ali Saib Bey’in sorgulama tutanaklarında Kürdistan Teali Cemiyeti üyesi olduğu iddia edilen Mehmed arasında geçen şu konuşmadır: “-Üç numaralı azanız Bediüzzaman ne meslekte idi? –Mütedeyyindir, ulemadandır. Onun için İstiklal taraftarı değildir.”¹¹ Ancak şaşırtıcı bir şekilde Akgündüz hoca belgelerin hem orijinalini, hem latinize edilmiş halini yayınlayıp Molla Said Bediüzzaman ismi açıkça okunmasına rağmen Bediüzzaman’ın bu cemiyete üye olmadığını söz konusu kişinin Said Molla olduğunu iddia ediyor. Ancak bugüne kadar Said Molla’nın Bediüzzaman diye bir lakabı olduğunu ortaya koyan, ya da ileri süren, hatta yalan olarak da iddia eden bir tek belge, bilgi, iddia bulunmamaktadır. Bu konuyu araştırmacıların dikkatine arzediyoruz.

Bediüzzaman ve Kürdistan Teali Cemiyeti konusunda Bilal Tunç’un Bediüzzaman ve Kürdistan Teali Cemiyeti başlıklı makalesi gerekli bilgileri ihtiva etmektedir.¹²

Bediüzzaman Said Nursi, daha sonra cemiyetin bazı üyeleri ile bazı konularda fikri ayrılıklar yaşamıştır. Bunun ilgili tartışmalar Bilal Altan’ın Kürdistan Teali Cemiyeti adlı doktora tezinde mevcuttur. Ama açıkça cemiyet aleyhinde bir sözü mevcut değildir. Bazı iddialar varsa da bu iddialar ne resmi belgelere, ne Risale-i Nur’a, ne de Üstadın hizmetinde bulunan ağabeylere dayanmamaktadır. İddiaların kaynağı daha ziyade Atatürkçü yazar Cemal Kutay’a dayanmaktadır ve hiçbir ilmi ve belge olabilecek yönleri de yoktur.

Değerli dostlar! Müküslü Hamza ile ilgili bir sonraki yazıda buluşmak dileğiyle Allah’a emanet olun. Selam ve dua ile.

Dipnotlar:
1. Enstitü, Yeni Asya, 15. 10. 2010
2. Bediüzzaman Said Nursi, İşarat-ül İ’caz, Tercüme, Abdülkadir Badıllı, İttihad Yayıncılık, sh. 8-9 (Pdf)
3. Seid Veroj, Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Döneminde Kürt Basını, Rupela Nu, 18. Nisan 2022ttps://www.rupelanu.org/osmanli-imparatorlugunun-son-doneminde-kurt-basini-1039yy.htm;
4. Bediüzzaman Said Nursi, İşarat-ül İ’caz, Tercüme, Abdülkadir Badıllı, İttihad Yayıncılık, sh. 9
5. Bilal Tunç, Tercüme-i Halinden Hülasa/ Müküslü Hamza, Risale Tashih, 19 Kasım 2020; https://risaletashih.org/2020/11/19/tercume-i-halinden-hulasa-mukuslu-hamza/; Bu sayfadan Tarihçe okunabilir.
6. BOA, DH. EUM. 6 ŞB. 53/78 [Sayfa 8/a]. Bilal Altan, Kürdistan Teali Cemiyeti, Mardin Artuklu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mardin 2017, sh. 59 (Doktora Tezi, Pdf)
7. Diğer bürokrat, kumandan, müderris, mutasarrıf, vali, paşa, mebus üyeler için bkz. İsmail Göldaş, Kürdistan Teali Cemiyeti, Doz Yayınları İstanbul 1991, sh. 12-70 arası
8. Belgenin orijinal hali ve latinize edilmiş hali için bkz. Prof. Dr. Ahmed Akgündüz, Arşiv Belgeleri Işığında Bediüzzaman Said Nursi c. 2, Osav Yayınları, İstanbul 2014, sh. 493-494
9. Bilal Altan, a.g.e, sh. 142
10. Akgündüz, a.g.e, c. 2, sh. 189
11. Akgündüz, a.g.e, c. 2, sh. 188
12. Bilal Tunç, Bediüzzaman ve Kürdistan Teali Cemiyeti (KTC), Risale Tashih 10 Ağustos 2024; https://risaletashih.org/2024/08/10/bediuzzaman-ve-kurdistan-teali-cemiyyeti-ktc/