Merhum Abdülkadir Badıllı Ağabey’in tercüme ettiği İşârât-ül İ’caz tefsirinde esbab (sebebler) dairesi ve itikad dairesini ve bizim bu dairlerle ne surette irtibat kurmamız gerektiğini çok güzel îzah eden bir parça var.

Fâtiha sûresinin tefsirinde bulunan bu parçayı aynen sizinle paylaşmak istiyorum:

“Amma مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ deki الدِّينِ den mûrad ise: Ya “ceza günü”dür ki, ameller'in (Hayır, sevap. Günah ve şer amellerin mükâfat veya cezalarının verileceği) günü olan “Yevm-i Ceza” demektir. Ya da: Din hakikatlerinin zuhûr'a çıktığı gün. Yani o hakikatlerin tulu' ve zuhûrlarının ve i'tikad dairesinin sebepler dairesine galebe etmesinin günü demektir.

Evet, Cenab-ı Hak –Celle Celâlühu– kendi meşiet-i sübhaniyesiyle kâinatta öyle bir nizam tevdi' etmiştir ki; (zahire göre) müsebbebâtı sebeplere bağlamış. İnsanı da –tabiatı, vehmi ve hayaliyle o nizama müraât etmeye ve onunla bağlanmaya düçar kılmış, her şeyi de, mezkûr nizama doğru yönlendirerek sevk etmiştir. Kendi Zat-ı Sübhanîsi ise, esbabın tesiratından tenezzüh ederek tekaddüs eylemiştir. Hem insanı i'tikad ve imanca, bu daire-i itikada –vicdanıyle, ruhuyla– muraât edip bağlanmasını teklif eylemiştir.

Evet, dünya hayatında, sebepler dairesi itikad dairesine gâlip ise de, Ahirette akaid'in hakikatleri perdesiz tecelli edecek ve esbab dairesine galebe çalacaktır. Evet, bilmiş olasın ki; sebepler dairesiyle, itikad dairesinin, her birisinin kendine mahsus muayyen makamları ve mahsus hükümleri vardır. Öyle ise, her birisinin kendine ait olan haklarının verilmesi gerekir.

Buna göre, daire-i esbabda iken; tabiatı, vehmi ve hayali ile ve sebepler dünyasının ölçüleri ile itikad dairesine bakan adam, i'tizale girmeye muztar kaldığı gibi; itikad makamı ve düstûrları içinde iken de, ruhuyla ve kalbiyle esbab dairesine nazar eden adam da, her şeyi taht-ı nizamına almış olan Meşiet-i İlahiyeye karşı tenbelane bir tevekküle ve temerrüdü netice veren bir atâlete girmeye namzettir. “