Müküslü Hamza, 1892 yılında Osmanlı Devletinin sınırları içerisinde kalan Van vilayetinin Gevaş kazasının Müküs (1) nahiyesinde doğmuştur. Kürtçe adı Hemzeyê Muksî olup, bu adın dışında Seyda Hamza, Hemze, Müküslü Hamza, Molla Hamza, Hamza Efendi, Mela Hemzeyê Miksê (2) Nemiré Müksi (3) Hamza, Hamza Bey, Muallim Hamza, Müküslü Hamza Efendi, Hemze Begé Müksé, Hemze Begé Motki, Hemze Begé Edalet adlarını kullanmıştır. Babasının adı Hacı Bekir’dir.
Hamza Ağabey, ilk eğitimine Üstadı Bediüzzaman'da daha önce okumuş olduğu Müküs’teki Mir Hasan Veli Medresesi'nde başlar. V. Birsini şu bilgileri aktarır: "Müküslü Hamza’nın ilk eğitimini aldığı yer Müküs’te bulunan Mir Hasanê Velî Medresesi’dir. Kendisi bu medreseden İcazet alarak mezun olmuş, medresenin resmi sorumluğu ve yöneticiliğini de yapmıştır. Müküslü Hamza, Mir Hasanê Velî Medresesi’ne her ne kadar devam etmişse de asıl eğitimini Van’da Horhor Medrese’sinde almıştır." (4)
Horhor medresesindeki eğitimi ile ilgili olarak İsmet Yüce şunları aktarır: "Said-i Kürdi’nin ilk öğrencilerinden ve Said-i Kürdi’nin tefsirlerini ilk yayınlayanlardandır. İlk gençlik yıllarında Said-i Kürdi eğitti, yetiştirdi. Horhor Medresesi'nde Said-i Kürdi’den dersler aldı." (5)
"Eski Said’in Ehemmiyetli Talebesi Hamza" kitabının yazarı da bu konuda şunları söyler: "Müküslü Hamza’nın Said-i Nursi ile ilk tanışıklığı Horhor medresesinde olmuştur. Müküslü Hamza bu medresede Said-i Nursi’den ders almış, kendisinin öğrencisi olmuştur. Buradaki tanışıklıkları İstanbul’da devam etmiştir. Müküslü Hamza’nın Suriye’ye gidişine kadar da bu ilişki sürmüştür. Said-i Nursi, 1897-1907 ve 1912-1914 yılları arasında Horhor medresesinde ders vermiştir. Horhor medresesi Urartulardan kalma tarihi Van kalesinde bulunmaktadır. Bu medresede Müküslü Hamza ile Şefik Arvasi, Said-i Nursi’den ders almışlardır. Horhor medresesi Van’ın Ermenilerce işgalinin ardından yakılarak tahrip edilir. Said-i Nursi bu medresede yaklaşık 200 öğrenciye ders vermiştir." (6)
Horhor medresesinde Bediüzzaman’a öğrencilik yapanlarla ilgili geniş bilgi İhsan Atasoy’un Nesil Yayınlarında neşredilen Molla Hamid Ekinci kitabında bulunabilir.
Üstad Bediüzzaman 1907 yılında İstanbul’a gider. Hamza ağabeyin de 1908 senesinde İstanbul’da olduğunu görüyoruz. Hamza ağabey, 19 Eylül 1908'de kurulan Kürd Teavün ve Terakki Cemiyeti’nin kurucularından biridir. (7) Prof. Dr. Ahmed Akgündüz, "Bediüzzaman bu cemiyetin kurucularından değildir. Sadece alakası vardır" (8) demektedir. Üstad cemiyetin yayın organı olan Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi’nin yazarlarındandır.
Üstad’ın bu gazetenin ilk sayısında "Bediüzzaman Molla Said-i Kürdi’nin Nesayihi" başlıklı Kürtçe makalesi olmak üzere 9 adet makalesi yayınlanır. Diğer makalelerinin başlıkları şöyledir. ‘Kürdçe Lisanımız’, ‘Kürtler Neye Muhtaçtır?’, ‘Hatıra-i Diyanet Bediüzzaman Said-i Kürdi’nin Mebusana Hitabı’, ‘Bediüzzaman Said-i Kürdi’nin Mebusana Hitabı’, ‘Said-i Kürdi’nin Tımarhane Hatıratı’, ‘Devri İstibdadda Tımarhane’den sonra Tevkifhane’de Zaptiye Nazırı Şefik Paşa ile Muhaveremdir’, ‘Musahabe, Nutk-u Sabıkın Neticesi’, ‘İlmiye’, ‘İfade-i Meram.’ (9) Söz konusu makaleler Envar Neşriyat’ın yayınladığı ‘Asar-ı Bediiyye’ kitabı ile Yeni Asya Neşriyat’ın yayınladığı ‘Eski Said Said Dönemi Eserleri’ kitabında mevcuttur. İki yayınevi de maalesef ilk Kürtçe makaleyi kitaba alma yerine tercümesini almayı tercih etmişlerdir. İki yayınevinden de kitapların sonraki baskılarında orijinal Kürtçe makaleyi yayınlamalarını bekliyoruz. Bu Bediüzzaman davasının bir gereğidir.
31 Mart olayından sonra cemiyet kapatılır. Dolayısıyla yayın organı olan Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi de kapanmak zorunda kalır.
27 Ocak 1910’da İstanbul’da Bediüzzaman Said Nursi ve bir grup Kürt alim ve bürokratları Kürt Neşri Maarif Cemiyeti adlı bir dernek kurarlar. (10) V. Birsini, Müküslü Hamza’yı cemiyetin aktif üyelerinden biri olarak zikreder. (11)
Kürd Neşri Maarif Cemiyeti’nin temel gayesi hakkında Abdülbaki Çimiç özet olarak Osmanlı Arşiv Belgelerinden şu bilgileri aktarır:
"Cemiyetin nizamnamesi aynen şöyledir ve asla siyaset kokmamaktadır:
Kürd Neşr-i Ma’ârif Cemiyeti Ta’limnamesi
1. Kürd Neşr-i Ma’arif Cemiyeti namıyla münhasıran ilmî ve müstakil, İstanbul’da bir cemiyet teşekkül etmiştir.
2. Cemiyetin maksadı evlâd-ı vatan içinde en ziyâde nimeti ma’âriften mahrum bırakılmış olan Kürdler arasında ma’ârif ve sanâyii neşr ve tamim etmektir.
3. Cemiyet şimdilik İstanbul’da Kürd çocuklarına mahsup ibtidâi bir mekteb tesis ve ihyâsı ile meşgul olacak ve ahvâli maliyesi erbâb-ı hamiyet ve gayretin muaveneat-ı insaniyetkâranesiyle müsa’id bir hale geldikçe ekseriyet-i sekenesi Kürd olan kasaba ve karyelerde ve bit-tercih muzlim bir halde kalan aşâir ve kabail arasında mektebler tesis ve teksiri ile izalesi cihetlerine çalışılacaktır.
14. maddeye kadar teşkilât.
15. Azay-ı müessisenin ittifak veya ekseriyet-i ârâsı ile işbu Ta’limnamenin tevzi ve tadili mücazdır. (12)
Kürt Neşri Maarif Cemiyeti, Osmanlı Devleti’nin desteğiyle Sirkeci’de zeki Kürt çocukları için bir Kürt Mektebi açmış ve Kürdizade Ahmed Ramiz de bu mektebe müdür olarak atanmıştır. (13)
Bu cemiyete Bediüzzaman ve Müküslü Hamza’nın dışında Üstadın yakın çevresinden Mutkili Halil Hayali ve Divanı Harbi Örfi’nin naşiri Kürdizade Ahmed Ramiz kurucular arasında yer almıştır.
Değerli dostlar! Görüldüğü gibi Müküslü Hamza ağabey, Üstadı, seydası Bediüzzaman’dan ayrılmamış ve onun bilgisi dışında bir hadise veya fikre kapılmamıştır. Daha sonraki birkaç yazımızda da Müküslü Hamza ve Bediüzzaman konusunu işlemeye devam edeceğiz inşaallah.
Selam ve dua ile.
Dipnotlar:
1. Şuan ilçe olup resmi adı Bahçesaray’dır.
2. Yeni Asya Enstitü 15. 10. 2010
3. Hawar, Kovara Kürdi no. 6, 8 Tebax (Ağustos) 1932; Veysel Aydeniz, Eski Said’in Ehemmiyetli Talebesi Hamza, Kent Işıkları Yayınları, b.t yok, sh. 103
4. V. Birsini, Müküslü Hamza Kimdir? https://www.bernamegeh.com/mukuslu-hamza-kimdir/?utm_source=chatgpt.com
5. İsmet Yüce, Müküslü Hamza, Rudaw Türkçe, 29. 10. 2020
6. Aydeniz, sh. 19-20
7. Ayhan Işık, Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti ve Gazetesi (1908-1909), Kürt Tarihi Dergisi, Ağustos-Eylül 2013, sh. 45-47
8. Prof. Dr. Ahmed Akgündüz, Arşiv Belgeleri Işığında Bediüzzaman Said Nursi c. 1, Osav, İstanbul 2013, sh. 513
9. Akgündüz, a.g.e, sh. 425-426
10. Abdülbaki Çimiç, Bediüzzaman ve Kürd Neşri Maarif Cemiyeti, Yeni Asya, 7. 10. 2021, https://www.yeniasya.com.tr/abdulbaki-cimic/bediuzzaman-ve-kurd-nesr-i-maarif-cemiyeti_550850
11. V. Birsini, Müküslü Hamza Kimdir? https://www.bernamegeh.com/mukuslu-hamza-kimdir/?utm_source=chatgpt.com
12. Çimiç, a.y.
13. Akgündüz, a.g.e, sh.690-693