Psikolojide narsisizm terimi çok uzun zaman önce, Z. Freud zamanında ortaya çıkmış ve adını, sudaki yansımasına aşık olan ve gözlerini bu yansımadan alamadan ölen mitolojik genç Narcissus'tan almıştır.

Kendinden başkasını asla sevmeyi başaramadı.

Narsisizm hakkında bu kadar uzun zamandır bilinenlere rağmen, modern dünyada hala çok sayıda narsist var ve onlarla ailemizde, işyerimizde, arkadaşlarımız arasında hala karşılaşıyoruz ve narsisizmin belirtilerini kendimizde de fark edebiliyoruz.

Narsistler kibirli görünen, kendilerini ayrıcalıklı haklara sahipmiş gibi sunan, özel muamele talep eden insanlardır ama aynı zamanda içlerinde son derece güvensiz, savunmasız, özgüvenleri inanılmaz derecede kırılgan olan insanlardır.

Bu şaşırtıcı bir şekilde tek bir kişide bir arada var oluyor.

Kendini ayrıcalıklı görürler.

Büyüklenme ve belirsizlik bir kişide bir arada bulunurken, büyüklük, kibir koruyucu oluşumlardır, yani kişi aslında büyüklüğünü, hatta değerini hissetmez, kendini güvensiz, önemsiz hisseder ve sadece başarıları ve çeşitli nitelikleri göstererek kendini daha iyi hissetmeye çalışır. Bu tür sorunları olan bir kişiyle karşılaştığımızda onun narsisizm ya da narsisistik kişilik bozukluğuna sahip olduğunu varsayabiliriz.

Narsistin temel sorunu, kendisini gerçekten önemli, iyi, sevgiyi hak etmediğini hissetmesi, sürekli olarak özel bir şey başarması, önemini "arttırması", ayrıcalığını onaylaması, diğer insanlardan öne çıkması, aksi takdirde kendini çok kötü hissetmesidir.

Bu, giderek daha fazla yeni zirvelere ulaşacağı ancak bundan zevk alamadığı, yalnızca geçici bir tatmin ve sonra tekrar boşluk olduğu ve her şeyin tekrar tekrar tekrarlanması gerektiği şeklinde ifade edilebilir.

Dışarıdan gelen küçük bir eleştiri bile yaptıklarından duydukları tatmin duygusunu sulandırabilir, başkalarıyla kıyaslamak kendi önemlerini inanılmaz kolaylıkla yok edebilir.

Narsistin bahsettiği başarılar her zaman gerçek başarılar değildir, bazen sadece sıfırdan övünmektir.

Bu tür sorunların nedenleri erken çocukluk döneminde yatmaktadır.

Bunlardan biri, anneyle olan ilişkisinde çocuğun ihtiyacı olan desteği, anlayışı ve sevgiyi görememesi, böyle anlayışlı ve sevgi dolu bir insan bulamaması ve ondan sevmeyi öğrenememesi, bulmaya çalışmaktan vazgeçmesidir.

Bu sevgiyi başka bir kişiden alır ve sevgisini kendisine yönlendirir.

Sanki şöyle diyor: "O halde kimseye ihtiyacım yok, kendimi seveceğim."

Ama aslında, sevgi dolu ve anlayışlı ebeveynlere sahip olma arzusundan vazgeçmek oldukça zordur, bir kişinin hala iyi, idealleştirilmiş ebeveynlere ihtiyacı vardır, ancak gerçek ebeveynler onun güvenini haklı çıkarmadığı için, sanki ona ihanet etmişler gibi, bilinçsizce karşılığında bir kişi ruhunda ideal bir imaj, arzuladığı ideal bir kişisel imaj (kişinin ideal versiyonu) oluşturur.

İkinci neden de çocukluktan geliyor - küçük bir çocuğa başarılarla ilgili görevler verildiğinde, yeteneklerini, arzularını ve ihtiyaçlarını dikkate almadan neyi başarması gerektiğine karar verdiklerinde, çocuğun bireyselliği göz ardı edildiğinde ortaya çıkıyor, ona öyle geliyor ki onu yalnızca belirli başarılar için seveceğim.-

Böyle bir çocuk, ebeveynleri için onların narsist devamıdır; çoğu zaman çocuğa, ebeveyninin başaramadığı şeyi başarması gerektiği söylenir veya başarıları diğer insanlarla övünür.

Böyle bir durumda çocuk sahte bir benlik geliştirir, kendisi hakkında yanlış bir fikir geliştirir, gerçekte ne olduğunu bilmez ve bir yetişkin olarak da ebeveyn tutumlarını takip etmeye devam ederek esasen farklı bir hayat yaşar.

Çocuğun kişiliğini bu kadar ihmal etmek onu çok derinden incitir, bazen o kadar ki diğer insanlarla bilinçsiz bir düzeyde normal ilişkiler kurmak artık mümkün olmaz, ilişkiler onun için büyük bir tehlikedir, insanlar güvenilmez, yalnızca yetenekli olarak hissedilir.

İhanet, kullanım ve yalan.

Bazen narsistler kendi içlerinde bile ideal bir imaj inşa edemezler, sadece kötüyü idealize edebilirler çünkü iyi olan o kadar az şey vardı ki onu ruhta tutmak mümkün değildir. Bu durumda böyle bir narsistle karşı karşıya kaldığımızda neden bu kadar saldırgan, öfkeli, neden kendine ve etrafındaki her şeye zarar verdiğine şaşıracağız.

Yine de narsistlerle ilişkiler gelişirse, çocuksu kızgınlıkları ve kendilerini sevme ve başkalarına ihtiyaç duymama konusundaki bilinçsiz tutumları nedeniyle onlarla kolay değildir, bir narsistin sıcak, karşılıklı ilişkiler kurması zor olabilir.

Bir ilişkide kendisini yansıtacak, ona hayran kalacak birini arıyor.

Ayna insanlara, toplumda statü sahibi olan, hayranlık duyulan insanlara ihtiyacı var.

Kendi önemini ve büyüklüğünü vurgulamak için bunlara ihtiyacı var.

Bir narsistin bir kişiyi dış veriler veya diğer başarılar için seçmesi ve iç dünyasını ve duygularını fark edememesi, takdir edememesi sıklıkla görülür.

Bu durum eşine veya partnerine çok zarar verebilir.

Bazı narsistler yalnızdır çünkü kendilerine uygun mükemmel kişiyi bulamazlar ya da birinin kendisini rahatsız hissetmeden kendilerine yeterince yaklaşmasına izin veremezler.

Pek çok narsist ilginç, başarılı ve hatta yetenekli insanlardır ancak zaman zaman sevdikleri onların manipüle edildiklerini fark ederler, narsist onları kendi amaçları için kullanır.

Bazen bir narsistle uğraşırken özgüveninizi kaybettiğinizde ve tüm başarılarınızın ve itibarınızın hiçbir önemi yokmuş gibi göründüğünde bu hissedilebilir.

Bir narsistin başarılı olması ve diğer insanlardan üstün olması çok zordur, bu gibi durumlarda özgüvenleri büyük ölçüde düşer ve özgüvenlerini yeniden kazanabilmek için kıskandıkları kişilerin başarılarını ve başarılarını değersizleştirmeleri gerekir.

Narsistler kıskanç olma eğilimindedirler ve çoğu zaman utanırlar; bunların en kötüsü kusurlu olmalarıdır. Narsistin özgüveni ciddi şekilde yaralanırsa o zaman inanılmaz güçte narsisistik öfke, kızgınlık ve nefretle karşılaşılabilir.

Narsisistik bozukluğun aşırı derecesi ciddi bir sorundur; benmerkezcilikle, değersizleştirmeyle, manipülasyonla, narsisistik öfkeyle yüzleşmek ve sakin kalmak, duygusal tepki vermemek çok zordur.

Yalnızca narsisistik sorunların özünü anlamak, öz kontrol duygumuzu korumamıza, narsistlerle sıcak, insani temas kurmamıza, kibir, büyüklük ve öfke zırhını kullanarak onların savunmasız ruhlarına “kırılmamıza” yardımcı olabilir.

Narsisti utandırmamak, onu suçlamamak, utancı çok acı çeker, ancak onun duygularına, görmezden gelinen, sevilmeyen, kullanılmayan bir çocuğun duygularına dikkatlice dokunmak, içinde bulunduğunuz yeni güvene dayalı ilişkiler kurmak önemlidir.

Kendinizi savunmanıza gerek yok ve bu hem narsistik sorunları olan bir kişinin yakınları için hem de psikoterapötik görevler çerçevesinde bir psikolog için kolay bir iş değil.

Narsisizm Tedavisi

Narsistler çoğu zaman kendilerinde bir sorun olduğundan şüphelenmezler çünkü bir şey için kendilerini suçlama eğiliminde değildirler.

Yani bu kişiler bir uzmana göründüyse bunun nedeni depresyon, bipolar bozukluk ya da aşırı alkol tüketimi gibi sorunlar olabilir.

Narsisizmin henüz bir tedavisi yok.

Psikoterapinin bu tür hastalar üzerinde olumlu etkisi vardır. Düzgün yapılandırılmış dersler, bir kişinin sevdikleriyle ilişkilerini geliştirmesine, eleştiriye dayanmayı öğrenmesine, kendisini ve başkalarını küçümsemeyi bırakmasına, gerçekçi hedefler belirlemesine ve bu hedeflere ulaşmasına ve çok yüksek yüksekliklerin hayalini kurmamasına yardımcı olabilir.

Bir narsistle nasıl iletişim kurulur?

Bir narsistle eşit bir ilişki kurmak her zaman kolay değildir. Bazıları onlarla iletişimi kesmeyi tercih ediyor. Peki ya bu mümkün değilse? Diyelim ki bu kişi, ortak çocuklarınızın olduğu bir aile üyesi veya eski karı/kocanız.

• Psikologların önerdiği ilk şey duygusal olarak aranıza mesafe koymaya çalışmaktır. Toksik ifadeleri ve manipülasyonları göz ardı edin. Bu tür insanlardan ani davranış değişiklikleri beklemek boşunadır. Araştırmaya göre narsistler, sırf bu hataları kendilerinin yapmadığına inandıkları için kendi hatalarından ders alma eğiliminde değiller.
• Kişisel sınırlarınız bir narsistin eylemlerine karşı korumanızdır. "Bu artık benim başıma gelmeyecek", "Bu manipülasyonlara kanmayacağım" - hoş olmayan bir sohbetten veya bir narsistin müdahaleci isteklerinden kaçınmaya yardımcı olacak ifadeler. Bir yanıt bekleyemezsiniz.
• Koşullu olarak "evet" ve "hayır" gibi en kısa cevaplar, manipülasyona başvurmaya başlamışsa böyle bir kişiyle diyalogdaki ana müttefiklerinizdir. İletişimi en aza indirerek, ona bir cümleye takılıp saldırması için çok daha az neden vermiş olursunuz.
• Konuşmanın konusuna sadık kalın ve dikkatinizi dağıtmayın. Belki muhatabınız suçlamalarla sizi durumdan kurtarmaya çalışacak veya kişisel bir tavır takınacaktır. Bu durumda “Konunun dışına çıkıyoruz” ifadesi tartışmayı yeniden rayına oturtmaya yardımcı olacaktır.
• Övgüler. Eğer gerçekten bir narsistten bir şeyler almaya ihtiyacınız varsa övgü konusunda cimri olmayın. Büyük olasılıkla isteğinizi yerine getirmekten bile keyif alacaktır. Evet, bu bir manipülasyon ama bu tekniği yalnızca bir narsistin kullanabileceğini kim söyledi?

Bir narsistten nasıl uzaklaşılır?

Bir ilişkinin sonu asla kolay değildir. Bir narsist için ayrılmak iki kat daha zor olabilir. Onun için terk edilmiş olması dayanılmaz bir hakarettir. Bu yüzden ortağını kancayla ya da dolandırıcılıkla geri getirmeye çalışacaktır. Bu dönemde duyarlı ve nazik olacak, sonsuz sevgiye yemin edecek ve kurbanı uyanıklığını kaybedene kadar bunu yapacaktır. Bu nedenle çoğu zaman bir narsistle ilişkiler bir kopuş ve yeniden buluşma döngüsüne dönüşür. Yine de iletişiminize son vermeye karar verirseniz psikologlar şunları öneriyor:

• Ayrılmak istemenizin nedenlerini yazın. Narsistin sonsuz aşktan bahsederek sizi tekrar ilişkiye sürüklemeye karar vermesi durumunda bu listeyi ortalıkta tutmak en iyisidir.
• İllüzyonlardan vazgeçin. Bu tür kişilerin, özellikle bir uzmanın yardımı olmadan değişmesi zordur. Nihayet empati ve saygı göstermeyi öğrenene kadar bekleyecek vaktiniz olup olmadığını düşünün.
• Tüm iletişimi kesin. Bir arkadaşınızdan eşyalarınızı narsistten almasını isteyin. Bu kişiyi tüm telefonlarda ve anlık mesajlaşma programlarında engelleyin. Ortak çocuklarınız varsa öncelikle yakınınızdan birinden genel toplantılarda yanınızda olmasını isteyin.
• Duygularınızı serbest bırakın. Toksik bir kişiden bile ayrılmak her zaman zordur. Bu durumu aşmak için kendinize zaman tanıyın. Narsistin karşılığında acı çekmesini beklemeyin. Büyük olasılıkla, bu dönemde parçalanmış egosunu yeniden toparlamaya çalışacak ve bunun için en hoş yolları seçmeyecektir: Ya herkese ne kadar kötü bir insan olduğunuzu anlatacak ya da teselliyi bir başkasının kollarında arayacaktır.

İslamın Narsisizme Bakışı

Kur’ân’ın narsistik düşüncelerle başa çıkmada ortaya koyduğu çareler vardır. İnsanın kendini farklı ve üstün görmesinin ne kadar yanlış olduğunu göstermek için kendi yaratılışını düşünmesine davet eder.

Kur’an, ilk insanın topraktan, insanoğlunun ise, bir damla sudan yaratıldığından bahseder. İnsanın yaratılışı ve hayat merhalelerine dikkat çekerek, insanları neden ve nasıl yaratıldıklarını düşünmeye davet eder.

Aynı şekilde Hz. Peygamber (s.a.v), “Hepiniz Âdem’den, Âdem ise topraktan yaratılmıştır.” ve “Araban Aceme, Acemin Araba üstünlüğü yoktur, üstünlük takvadadır.” der. Bu ifadeyle insanların yaratılış bakımından eşit olduğunu vurgular.

Gerek Kur’an gerekse Hz. Peygamber (s.a.v) insanlarda olabilecek soy, kan ya da ırkın asilliği gibi gerek biyolojik gerekse psikolojik üstünlük düşüncelerinin anlamsızlığına temas eder.

Dünyanın maddî ve manevî açıdan bir imtihan unsuru olduğunu düşünme dinin sunduğu bir diğer çaredir. Din, insana Allah tarafından verilen maddî ve manevî imkânların bir imtihan vesilesidir.

Allah’ın bunları verdiği gibi geri alabileceğini de bildirerek bunların geçici olduğunu insana hatırlatır.

İnsanın kendine verilen bu imkânlarla imtihana olacağını, yaptığı her şeyin hesabının sorulacağını, bunun neticesinde ceza veya mükâfat alacağını ifade eder.

Bilindiği üzere ceza tehdidi ve cezalandırmadaki kararlılık ile güvenirlik, kötü davranışları asgariye indirmek için etkili bir yoldur. Bu şekilde din, inanan insanın nefsinin istek ve arzularına engel olmasına, bu sayede narsist düşünce ve davranışlardan uzaklaşmasına vesile olabilir.

İslam’ın Narsisizm’ i Engellemede Kullandığı Yöntem

Dinin narsizmi engellemede kullandığı yöntemlerden birisi de inananları ısrarla uyarmasıdır. Bu tür olumsuz davranışların sonuçlarına, kâr ve zararlarına dikkat çektiği pragmatik çürütme metodunu kullanır.

Kur’an, narsist tavırları neticesinde Şeytan’ın Allâh’ın huzurundan kovuluşunu örnek verir ve pek çok yerde Şeytan’dan ve ona benzemekten sakınılmasını emreder.

Aynı şekilde tarihsel süreçte narsizmin göstergeleri olan teşhircilik, hak iddia etme ve tüm güçlülük (her şeye gücünün yeteceği) yanılsamalarına örnek verilir.

Bu yanılsamayla kendini ilahlık seviyesine çıkaran Nemrut, Firavun ve Karun gibi şahsiyetlerden ve kötü sonlarından bahsederek inananları bu tür davranışlardan uzak tutmaya çalışır.

Allâh’ın sevgisini kaybetmeme düşüncesi duygusal açıdan bir diğer çaredir. Kur’an, narsist duygu ve davranışların beğenilmediğini, hoş görülmediğini anlatır. Bu davranışların Allâh’ın sevgisini kaybetmeye sebep olduğunu belirtir, kendini beğenmeyi ve kibri cehenneme uygun bir sıfat olarak niteler.

Kur’an, üstünlük duygusuyla hareket edenleri, kendini beğenen ve övünüp duran kimseleri Allâh’ın asla sevmediğini belirtir.

Alçakgönüllü olmayı, tevazu göstermeyi, başkalarını aşağılayıcı duygu ve davranışlardan uzak durmayı emreder.

Kur’ân’ın bu tutumu narsizmi azaltıcı, önleyici ahlâkî bir tedbir olarak değerlendirilebilir. Bu durum, Twenge ve Campbell’in narsizmin tedavisinde çözüm olarak önerdiği narsistin davranışlarını olumlu yönde değiştirme yöntemidir.

Sahip olduğunu belirttiği erdem, şefkat ve inceliği teşvik etme durumunun din (İslâm) tarafından birebir uygulandığını göstermektedir.

Bediüzzaman’ın Değerlendirmeleri

İnsanın fıtratına dercedilen nihayetsiz muhabbet hissi, nihayetsiz cemal ve kemal sahibi olan Allah’ı sevmek için verilmiştir.

İnsan zıtlarla mücadele ettikçe terakki eder. Şayet bu zıtlar olmasa mücadele olmaz, mücadele olmayınca da terakki olmaz.

Bu yüzden nefis, heva, benlik ve bencillik gibi menfi şeyler insana takılmış, ta ki mücadele ile terakki etsin.

İnsanın fıtratına konulmuş olan duyguları, kökünden söküp atması imkânsızdır. Öyle ise onların yüzünü çevirmek esas olmalıdır.

Muhabbet insanın, en köklü ve en esaslı bir duygusudur; fıtrattan sökülüp atılması kabil değildir. Ama bu duyguyu İlahî veya mecazî aşka çevirmek, insanın iradesindedir. İnsan, kalbini İlahî aşka tevcih etme fırsatı ve imkânı varken, bunu mecazî aşkların dalgasına terk ediyor ise, bu mesuliyeti gerektiren bir durumdur. Muhabbet etme kabiliyetini Allah kendi Zat’ı ve isimlerini sevmemiz için bize takmıştır. İnsan su-i istimal ile bu kabiliyeti mecazî aşklara çeviriyor. Öyle ise mesuldür.

İnsanlara verilen bu şiddetli duygular, dünyanın adi ve basit işlerine sarf olunmak için değil, ebedî olan ahiret hayatının kazanılması için verilmiştir.

Allah, insana kendi cemal ve kemalini sevecek ve fani güzelliklerle tatmin olmayacak genişlikte ve keskinlikte bir kalp vermiştir. İnsanın bu geniş kalbi; ancak ebedî bir güzellik ile tatmin olabilir.

Halbuki kâinatın ve içindeki bütün güzelliklerin üzerinde fena ve fanilik damgası vardır. Sevdiğimiz şeyler ya eskir ya pörsür ya da bize karşılık vermez, verse de bizim meftun olduğumuz o güzellik çabuk söner. Demek kalb, o fena ve fani güzellikler için değil, ebedî ve solmayan bir güzelliği sevmek için tahsis edilmiştir.

Biz suistimal edip, kalbimizi fani mahlûkata tevcih edersek, bunun tokadını hem dünyada hem de ahirette yeriz.

Muhabbet etme kabiliyetini Allah kendi Zat’ı ve isimlerini sevmemiz için bize takmıştır. Lakin insan nefsini seviyor.

"...Zira, insan, cibilliyeti ve fıtratı hasebiyle nefsini sever. Belki, evvelâ ve bizzat yalnız zâtını sever; başka her şeyi nefsine feda eder. Mâbuda lâyık bir tarzda nefsini metheder; mâbuda lâyık bir tenzihle nefsini meâyibten tenzih ve tebrie eder. Elden geldiği kadar kusurları kendine lâyık görmez ve kabul etmez. Nefsine perestiş eder tarzında, şiddetle müdafaa eder. Hattâ, fıtratında tevdi edilen ve Mâbud-u Hakikînin hamd ve tesbihi için ona verilen cihazat ve istidadı kendi nefsine sarf ederek, مَنِاتَّخَذَاِلٰهَهُهَوٰيهُ sırrına mazhar olur. Kendini görür, kendine güvenir, kendini beğenir."(26. Söz)

İnsan evvela ve bizzat Allah’ı sevmelidir. Zira zatında bütün kemal sıfatlara sahip yalnız Allah’tır. Kemal ise zatında sevilir. Buna muvaffak olduktan sonra başka şeyleri O’nun namına, isimlerine ve sıfatlarına ayna olmaları cihetiyle sever.

"Halbuki, muhabbetin sebebi, ya kemaldir -zira kemal zâtında sevilir- yahut menfaattir yahut lezzettir veyahut hayriyettir ya bunlar gibi bir sebep tahtında muhabbet edilir." (24. Söz)

Cenâb-ı Hakk’ın bütün isimleri ve sıfatları sonsuz kemaldedir.

Muhabbetin diğer sebepleri “menfaat, lezzet ve hayriyettir”. Allah, mükemmel olarak yarattığı bu mahlûkatının birçoğuna insanı muhtaç etmiş, böylece onlarda kemal ve cemâlini birlikte tecelli ettirmiştir. Meselâ, bir elma hem mükemmeldir hem lezzetlidir hem de faydalıdır.

İnsan, kendisini durmadan kötülüklere sevk eden bir arkadaşını sevebilir mi? Elbette hayır! Onunla arkadaşlığı hemen terk etmesi ve yanlış tekliflerine karşı koyması gerekir. Aksi hâlde kendini büyük tehlikelere atar.

İşte nefis, “emmare” mertebesinde iken, o kötü arkadaş gibidir. İnsana daima kötülükleri emreder. İnsan, bu mertebede ancak ona düşman olmakla ve onunla mücadele etmekle, manevî hayatını tehlikelerden koruyabilir.

Meselâ, yıllardan beri namazını kılmakla Rabbine itaat yolunda yürüyen bir mü’mine, onun nefsi artık ne içki içmeyi ne de kumar oynamayı emredebilir. Bu günahlardan tam uzak kalmakla huzura kavuşmuş olan bu nefsin, meşru gıdalardan istifade etmesi ve yine meşru yolla zengin olması, onun terakki yolculuğuna engel olmaz.